Hafan www.aberffraw.wales  
ABERFFRAW
Yn ol  

Hanes                                                           Cyfieithiad gan Allen            
Yn hanesyddol roedd Aberffraw yn safle fflintiau Mesolithic (7000cc), yn fan twmpath claddu Oes yr Efydd (1500cc) ac yn gaer filwrol Rufeinig ond mae’n fwy adnabyddus fel prifddinas ganoloesol Mon a Chymru. Yma roedd Plas Brenhinol neu Lys Brenhinoedd a Thywysogion Gwynedd.  Yma roedd Brenin y Brythoniaid a codwyd ei Lys yn 450oc (rhyw 50 llath i’r Gogledd o fwthyn Pendref yn ardal Maes Llywelyn).
 
Roedd Llys Aberffraw yn rheoli am 8 canrif  drwy gyfnod Rhodri Mawr (870 oc), sefydliad y Gyfraith Gymraeg (900oc) gan oroesi ymosodiadau gan y Northmyn, y Gwyddelod a’r Normaniaid.  Yn 12fed ganrif daeth Aberffraw i fod yn un o’r dair brif orseddau Prydain ac yn brifddinas Cymru dan reolaeth Llywelyn Fawr.

 Ar ol yr oes ddisglair hon roedd rhaid i’r Cymru ildio i Frenin Lloegr,  Edward y 1af yn 1282 a cafodd tir Aberffraw ei basio mlaen i deuluoedd y Meyricks, Bodorgan a’r Owens, Bodowen. Cafodd defnyddiau’r Llys eu symud i adeiladu Castell Biwmares.

Yn Aberffraw hefyd ganwyd tad y Brenin Albanaidd, Richard yr Ail.  Yn fwy diweddar  roedd gan y Tywysog William a’i wraig, Kate gartef gerllaw hyd at enedigaeth eu mab, George sydd hefyd yn debygol o fod yn Frenin Prydain rhyw bryd.

Ym mytholeg Cymraeg priodwyd Branwen a Matholwch yn Aberffraw. 

Ar dir uchaf y pentref mae eglwys 12fed ganrif St Beuno a dwy filltir i’r Dwyrain cawn Eglwys St Cadwaladr sydd efo gwreiddiau yn y 6ed ganrif.  Milltir i’r Gorllewin mae Eglwys St Cwyfan neu “Eglwys Fach y Mor”.

Ar un adeg  roedd Aberffraw yn borthladd prysur yn allforio cynnyrch Mon ac yno hefyd roedd llongau pysgota mawr.  Pa fodd bynnag ar ol y Storm Fawr yn 1331 bu newid yn y tirwedd ar hyd yr afon nes yn y diwedd daeth pwysigrwydd Aberffraw fel porthladd i ben nid yn unig oherwydd effaith y storm ond hefyd oherwydd unigrwydd daearyddol yr ardal o safbwynt trafnidiaeth.
Yn y 1940au cafodd Aberffraw ei gyhoeddi fel y pentref mwyaf tlawd ar Ynys Mon ac erbyn y 1950au a’r 60au roedd llawer o fythynnod gwyn bychain traddodiadol y pentref mewn cyflwr difrifol  a cawsant eu chwalu.  Cafodd tai cyngor eu hadeiladu wedyn a mae un stad ar leoliad Palas hanesyddol y Tywysogion.  Cadwyd rhai o’r bythynnod traddodiadol diolch i ymdrechion awdurdodau cadwraeth y 1980au a felly mae rhan o gymeriad y pentref wedi aros hyd heddiw. Heddiw mae gan y pentref Neuadd Pentref fywiog (ers y 50au), oriel, ty tafarn, caffi a swyddfa bost.

Tai haf yw llawer o dai y pentref erbyn hyn a Saeson sydd yn berchen ar y rhan fwyaf ohonynt.  Gallwn ddadlau bod hyn yn cadw’r diwydiant twristiaeth yn fyw ond mae’n creu niwed i ddiwylliant Cymraeg y pentref.

Dyddiadau allweddol:-
  •           1729 Adfail Eglwys y Beili wedi’i wneud yn ysgol gan Syr Arthur Owen
  •           1731 Adeiladwyd pont allan o gerrig dros yr afon
  •           1816 43 o dai wedi’u recordio
  •           1843 Agorwyd Swyddfa Bost
  •           1871 Adeiladwyd ffynnon i’r pentref
  •           1871 Gosodwyd linell danfor teligraff gyntaf ar draws yr Atlantic ym Mhorth Trecastell
  •           1893 85 o dai wedi’u recordio
  •           1932 Adeiladwyd ail bont fel bod ceir yn gallu mynd dros yr afon
  •           1949 Aberffraw yn cael ei gyhoeddi fel pentref mwyaf tlawd yr ynys
  •           1949 Trydan yn y pentref
  •           1952 System ddwr yn cael ei chyflwyno
  •           1958 Agorwyd Neuadd y Pentref
  •           1960au Datblygiadau mewn adeiladu a stad Maes Llywelyn yn cael e gosod ar dir y palas
                            gwreiddiol.
  •           1960au Kyfffin Williams , yr arlunydd yn peintio lluniau o’r Eglwys a’r Bythynnod
  •           1970au Ardal Gadwraeth yn cael ei chyflwyno
  •           1980au Twristiaeth yn cynyddu
  •           2000au Bisgedi Aberffraw yn cael eu hail gyflwyno fel bisgedi hynaf ym Mhrydain
  •           2010au Rhyngrwyd, Trac Mon, dathliad o 60 mlynedd ers i Neuadd y Pentref ei hadeiladu.
                           Ail agorwyd Tafarn y Goron ar ol cyfnod o ddiffyg buddsoddiad.
Rhai adeiladau pwysig:-
  • Eglwys ddwbl gorff St Beuno wedi’i rhestru’n radd II*
  • Capel Methodistaidd Seion wedi’i restru’n radd II
  • Bwthyn Pendref 18fed ganrif wedi’i restru’n radd II
  • Willington House – Ty’r Ysgolfeistr
  • Bwthyn yr “Eagles” 1729 oedd yn arfer bod yn ysgol elusen wedi’i restru’n radd II
  • Rhifau 25 – 37 Sgwar Bodorgan. Canolbwynt hanesyddol y pentref 18 -19fed ganrif.



Brig










2 Chwefror 2020, MM